واریس چگونه به وجود می آید؟

به‌طور معمول همه‌چیز از یک درد گنگ و خستگی در پا شروع می‌شود، دردی که شاید خیلی از افراد آن را پشت گوش بیندازند و منتظر بنشینند تا روزی برطرف شود، غافل از اینکه یکی از سیاهرگ‌های پایشان روز‌به‌روز گرفتگی بیشتری پیدا می‌کند و متسع‌تر می‌شود. بعد از آن یک روز می‌بینند که قسمتی از پایشان تغییر رنگ داده و متورم شده است اما مشکل اینجا چیزی است به نام واریس، بیماری شایع و دردناک... .

‌ مهم‌ترین علت ایجاد واریس چیست؟

واریس نوعی اتساع غیرعادی و پیچ‌خوردگی ورید‌های سطحی است که به دلیل گردش خون غیرعادی در اندام‌ها ایجاد می‌شود. این عارضه می‌تواند علل مختلفی داشته باشد و معمولا در اندام‌های تحتانی شایع است اما به ندرت در نقاط دیگر هم دیده می‌شود. به‌طور کلی علت ایجاد واریس، نارسایی دریچه‌های لانه کبوتری در اندام‌های تحتانی است که این نارسایی خود به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود. ایستادن‌های طولانی‌مدت به صورت بی‌حرکت و ثابت در یک مکان مهم‌ترین و شایع‌ترین علت ایجاد واریس است. برای مثال پاسبان‌ها، پلیس‌های راهنمایی و رانندگی، آرایشگر‌ها و جراحان بیشتر در معرض ابتلا به واریس قرار دارند. با ایستادن‌های طولانی‌مدت دریچه‌هایی که گردش خون را برقرار می‌سازند و باعث می‌شوند خون به صورت یک‌طرفه از اندام تحتانی تخلیه شود و به سمت قلب پیش رود، عملکردشان مختل می‌شود. در نتیجه خون در اندام‌ها جمع می‌شود و حتی گاهی‌اوقات به صورت معکوس به پایین برمی‌گردد، زیرا نیروی جاذبه خون را به سمت پایین می‌کشد. البته فراموش نکنید که این حالت در سیاهرگ‌ها رخ می‌دهد و نه سرخرگ‌ها، زیرا گردش خون در سرخرگ‌ها به کمک نیروی پمپ قلب انجام می‌شود اما خون سیاهرگ‌ها به کمک پمپ عضلانی که در اندام‌های تحتانی وجود دارد به گردش درمی‌آید. یعنی عضلات با انقباض و انبساط خود هنگام راه رفتن، حرکت کردن یا ورزش کردن خون را به گردش درمی‌آورند. حال اگر این مکانیسم‌ها به هر دلیل انجام نشوند برای مثال پمپ عضلانی ضعیف باشد یا فرد بی‌حرکت باشد و این عضلات کار نکنند و دریچه در طولانی‌مدت نارسا شود، واریس ایجاد خواهد شد. علاوه بر ایستادن‌های طولانی‌مدت دلایل مختلف دیگری برای نارسایی دریچه‌ای وجود دارد از جمله چاقی، حاملگی، سابقه تصادف و آسیب دیدگی عروق، بالا رفتن فشار داخل شکم و انجام کارهای خیلی‌سنگین. مصرف سیگار و دخانیات نیز روی واریس تاثیر منفی می‌گذارد و باعث غیرطبیعی‌شدن گردش‌خون در پا می‌شود. از طرف دیگر دخانیات، سطح اکسیژن خون را کاهش می‌دهند و از این طریق پیشرفت واریس را تسریع می‌کنند. البته درصدی از موارد واریس به صورت ژنتیکی در خانواده‌ها ایجاد می‌شود؛ بنابراین اگر پدر یا مادر سابقه واریس داشته باشند فرزندان آنها شانس بیشتری برای ابتلا دارند. همچنین با بالا رفتن سن از آنجایی که از اندام‌ها استفاده بیشتری می‌شود و ممکن است فرد دچار اضافه وزن شود احتمال ایجاد واریس بیشتر می‌شود. در برخی مقالات نیز آمده است که انداختن پا‌روی‌پا می‌تواند احتمال ایجاد واریس را افزایش دهد.

‌ حالت نشستن هم ایجاد مشکل می‌کند؟

نشستن‌های طولانی‌مدت و بی‌حرکت نیز می‌تواند باعث ایجاد واریس شود. در واقع ایستادن از نشستن بدتر است و نشستن از خوابیدن. به طور حتم وقتی شما حالت خوابیده داشته باشید و پاهایتان به صورت افقی یا درجاتی بالاتر از سطح قلب قرار گیرد، گردش خون بهتر می‌شود و تخلیه وریدی افزایش پیدا می‌کند. بستن کمربندهای خیلی تنگ و پوشیدن شلوارهای خیلی چسبان و هر عامل دیگری که گردش خون طبیعی پا را به هم بزند نیز ممکن است باعث فشار و ناراحتی پا شود. بنابراین استفاده مداوم از این لباس‌ها ممکن است ایجاد واریس را تسریع کند. علاوه بر این قرار گرفتن در محیط‌های گرم مانند سونا و حمام بخار باعث می‌شود که تعریق افزایش پیدا کند و عروق پوست متسع‌تر شوند. بنابراین گرما ممکن است علایم واریس را تشدید کند. از طرف دیگر سرما باعث می‌شود عروق پوست منقبض شوند و علایم واریس به طور موقت کاهش پیدا کنند.

‌ درست است که شیوع واریس در خانم‌ها بیشتر از آقایان است؟

شیوع واریس از لحاظ آماری در خانم‌ها سه تا چهار برابر بیشتر از آقایان است. یکی از دلایل آن هورمون‌های زنانگی است. این هورمون‌ها در زمان حاملگی باعث می‌شوند که جدار عروق عضلات شل شوند. در نتیجه احتمال اتساع عروق بالا می‌رود و خون بیشتری در آنها جمع می‌شود. از طرف دیگر فشاری که رحم و جنین روی عروق اندام تحتانی وارد می‌سازند باعث می‌شوند گردش خون در ناحیه لگن دچار اختلال شود.

‌ آیا واقعیت دارد که فشارخون و دیابت رابطه مستقیمی با واریس دارند؟

فشارخون رابطه مستقیمی با واریس ندارد به این دلیل که فشارخون در سیستم شریانی است اما واریس در سیستم سیاهرگی رخ می‌دهد. با این حال بیمارانی که فشارخون دارند از آنجایی که معمولا مسن‌تر هستند ممکن است به دلیل شرایط‌شان بیشتر دچار واریس شوند. دیابت نیز رابطه مستقیمی با واریس ندارد. دیابت در نهایت ممکن است باعث گرفتاری و تصلب شرایین در سرخرگ‌ها شود و ورید‌های سیاهرگی را به آن صورت درگیر نمی‌کند.

‌ برای درمان این بیماری باید چه کرد؟

برای پیشگیری از ایجاد واریس و پیشرفت آن توصیه می‌شود از ایستادن‌های طولانی‌مدت و بی‌حرکت خودداری کنید. اگر شغل‌تان طوری است که باید سرپا بایستید، سعی کنید در محل، حالت قدم‌رو داشته باشید و پاهایتان را جابه‌جا کنید و عضلات‌تان را درجا منبسط و منقبض کنید. علاوه بر این ورزش کردن و جلوگیری از اضافه وزن می‌تواند کمک‌کننده باشد. در اولین فرصتی که پیدا می‌کنید پاهای خود را بالا قرار دهید. این کار باعث استراحت پا و بهبود در گردش خون سیاهرگی می‌شود. حتی اگر پنج‌دقیقه هم فرصت داشته باشید، پاهایتان را بالا بگذارید تا خون تیره‌رنگ عاری از اکسیژن تخلیه شود و خون روشن و تازه جایگزین آن شود. بهترین حالت این است که سطح پا از سطح قلب بالاتر باشد. برخی از افراد پاهای خود را به دیوار تکیه می‌دهند و برخی‌ها روی مبل یا صندلی می‌گذارند. برخی‌ها نیز وقتی می‌خوابند زیر پایشان بالشت می‌گذارند. در واقع هرچقدر که بتوانیم پا را بالاتر قرار دهیم، تخلیه خون وریدی سریع‌تر انجام می‌شود. ورزش در طولانی‌مدت با دو مکانیسم از ایجاد واریس پیشگیری می‌کند: تقویت پمپ عضلانی و بهبود گردش خون در پا. ورزش‌های حرکتی مانند پیاده‌روی، دویدن، دوچرخه‌سواری، شنا، والیبال و فوتبال بهترین انتخاب‌ها در این مورد هستند. در نقطه مقابل نیز ورزش‌هایی که در حالت ثابت و ایستایی با فشار زیاد انجام می‌شوند مانند وزنه‌برداری، کار با دستگاه و بدنسازی، گردش خون پا را مختل می‌کنند و ممکن است باعث تشدید واریس شوند.

‌ جوراب واریس چقدر در درمان بیماری موثر هست؟

برای پیشگیری و جلوگیری از پیشرفت واریس می‌توان از جوراب‌های مخصوص واریس (با فشار و سایز مناسب) استفاده نمود. جوراب واریس درجه‌بندی‌های مختلفی دارد و بر اساس فشاری که به پا وارد می‌کند در چهار کلاس مختلف تقسیم‌بندی می‌شود. برای پیشگیری از واریس معمولا کلاس یک و برای کسانی که مستعد هستند یا در مراحل اولیه واریس قرار دارند کلاس دو تجویز می‌شود. کلاس سه و چهار کاملا جنبه درمانی دارند و برای کاهش عوارض واریس به کار می‌روند. برای مثال کسانی که زخمی در پایشان ایجاد شده است یا سابقه لخته خونی دارند باید از کلاس سه و چهار استفاده کنند. از طرف دیگر جوراب واریس طول‌های متفاوتی دارد و ممکن است تا زیر زانو یا بالای کشاله‌ران یا به صورت جوراب شلواری باشد. طول جوراب باید متناسب با محل و نوع واریس انتخاب شود. نکته مهم این است که جوراب واریس باید حتما توسط افراد خبره و متخصص با اندازه‌گیری دقیق تجویز شود و از خرید خودسرانه آن از داروخانه‌ها خودداری نمود. در غیر این صورت ممکن است جوراب خریداری شده بیش از حد تنگ یا گشاد باشد و باعث شود بیمار دیگر از آن استفاده نکند. در صورتی که اگر جوراب توسط فرد متخصص تجویز شود نه تنها پا را خسته نمی‌کند بلکه باعث می‌شود درد و خستگی پا برطرف شود. برای انتخاب جوراب مناسب باید در درجه اول به جراحان عروق و افرادی که به صورت تخصصی در مورد واریس کار می‌کنند مراجعه نمود. در شهرهای کوچک‌تر نیز می‌توان به پزشکان جراح یا پزشکان عمومی مراجعه نمود، البته به شرطی که دوره مربوطه را دیده باشند. جوراب واریس را باید صبح‌ها بعد از بیدار شدن از خواب بپوشید؛ ترجیحا قبل از اینکه از حالت افقی و خوابیده به حالت عمودی و ایستاده دربیایید. زیرا اگر چند ساعت سر پا بایستید و بعد جوراب را بپوشید، تجمع خون در اندام اتفاق افتاده و ورم شروع شده است و حتی ممکن است جوراب به راحتی به پای شما نرود. افرادی که واریس و ضایعه پیشرفته‌ای ندارند در آخر روز وقتی از محل کارشان به خانه برمی‌گردند اگر قرار نیست زیاد سر پا باشند یا بنشینند، می‌توانند جوراب را دربیاورند اما افرادی که واریس پیشرفته‌تری دارند باید تا قبل از خواب شبانه‌شان جوراب را به پا داشته باشند.

‌ جراحی هم در درمان این بیماری نقش دارد؟

روش‌های درمان واریس پا را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم نمود. اولین روش، جراحی است که قدیمی محسوب می‌شود اما روش استانداردی است. دسته دیگر نیز شامل روش‌های جدید و پیشرفته‌تر از جمله درمان‌های دارویی، لیزر یا RF (رادیوفرکوئنسی) می‌شود. در روش جراحی قسمتی از دریچه اصلی پا که دچار اختلال شده است را می‌بندند و آن قسمت از رگ که حالت گشاد پیدا کرده است را از درون پا درمی‌آورند. این یک عمل استاندارد است که هنوز هم در بیمارستان‌ها انجام می‌شود. در خیلی از موارد موفقیت درمان با این عمل سنجیده می‌شود، یعنی کلیه روش‌های دیگر مانند لیزر و RF در برابر با جراحی سنجیده می‌شوند. جراحی اگر توسط پزشکان خبره انجام شود، موفقیت بالایی خواهد داشت و خطری بیمار را تهدید نخواهد کرد. در این مورد نیز جراحان عروق در ارجحیت قرار دارند. گاهی‌اوقات بیماران به‌خصوص در شهرستان‌ها توسط جراحان عمومی عمل می‌شوند و این کار باعث می‌شود جراحی آنها کامل انجام نشود و علایم‌شان عود کند و نیاز به عمل مجدد پیدا کنند. در هر صورت هر عملی عوارض خاص خود را دارد. برای مثال ممکن است تا چند روز در محل مورد نظر کبودی و درد ایجاد شود و حتی ممکن است عفونت و خونریزی رخ دهد.

‌ واریس‌ها اگر درمان نشوند باعث عارضه می‌شوند؟

واریس اگر درمان نشود در طی زمان پیشرفت می‌کند. یعنی رگ‌ها به‌تدریج متسع می‌شوند و این اتساع منجر به تورم به‌خصوص در ناحیه ساق پا و قسمت فوقانی قوزک داخلی می‌شود. سپس پوست به تدریج تیره و نازک می‌شود و اگر درمان نشود منجر به زخم و اگزما و حتی خونریزی می‌شود. در واقع با متسع شدن وریدها و نازک شدن پوست، کوچک‌ترین آسیب یا ضربه‌ای می‌تواند باعث خونریزی‌های شدید شود. یکی دیگر از عوارض واریس، ایجاد لخته در ورید‌های سطحی یا به اصطلاح «ترومبوفلبیت» سطحی است. در چنین مواقعی ایجاد لخته در اثر اتساع باعث می‌شود رگ مورد نظر متورم، قرمزرنگ، دردناک و سفت شود. برای مثال بیمارانی که چند ساعت بدون حرکت در هواپیما می‌نشینند ممکن است دچار این عارضه شوند. بسیاری از اوقات بیماران سوال می‌کنند که آیا این لخته می‌تواند حرکت کند و به قلب برود و باعث آمبولی شود؟ پاسخ به این سوال منفی است. یعنی طبق تعریف، واریس، اتساع عروق سطحی پاست، درحالی که آمبولی در رابطه با عروق عمقی اتفاق می‌افتد. به هرحال ایجاد لخته در عروق سطحی نیز دردناک است و گاهی اوقات در موارد پیشرفته نیاز به بستری وجود دارد.